बैंक तथा वित्तिय संस्थामा सर्वसाधारणले निक्षेप जम्मा गरेपश्चात् त्यसको ग्यारेण्टी सम्बन्धित संस्थाले नै लिनुपर्छ । बचतकर्ताले निक्षेप जम्मा गरेपछि उसकै आफन्तसँग समेत बैंक, वित्तिय संस्थाले त्यो कुरा गोप्य राख्नुपर्ने हुन्छ । हाम्रो कानूनअनुसार बैंक, वित्तिय संस्थामा कुनै पनि व्यक्तिले रकम राखेपछि सम्बन्धित बचतकर्ता र बैंकका कर्मचारीलाई मात्र सोबारे जानकारी रहन्छ ।
साथै, बचतकर्ताको स्वीकृतिबिना कुनै पनि व्यक्ति वा उसकै घरपरिवार, आफन्तलाई समेत सो बचतकर्ताले बैंकमा कति रकम जम्मा गरेको छ ? भनेर बताउन मिल्दैंन । यता, पैसा राख्दा कतिपयले आफु मरेमा आफ्नो बचत मागदाबी वा हकदाबी गर्नका लागि कुनै व्यक्तिको नाम पनि तोकिदिएका हुन्छन् । अहिले पनि धेरै यस्ता सर्वसाधारण छन्, जसले बैंक, वित्तिय संस्थामा खाता खोलेर पैसा त राखेका हुन्छन् तर घरपरिवारलाई थाहै नदिई ।
यस्तो अवस्थामा कुनै दुर्घटनावश उसको मृत्यु भएमा बैंक, वित्तिय संस्थाले सम्बन्धित बचतकर्ताको घरपरिवारलाई जानकारी गराउँदैन । अनि बैंक आफैंले सो रकम लिन्छ । बैंक, वित्तिय संस्थाबाट कुनै व्यक्तिले ऋण लिएमा र नतिरेमा उसको तीन पुस्ताले समेत त्यो बेहोर्नुपर्छ । उदाहरणका लागि कुनै व्यक्तिले घरपरिवारलाई थाहै नदिई बैंक, वित्तिय संस्थाबाट ऋण लियो । उसले आम्दानी हुनुञ्जेल साँवाब्याज पनि तिर्छ ।
तर, आम्दानी नहुँदा साँबाब्याज तिर्न नसकेपछि बैंकले पेनाल्टी, हर्जानालगायत अन्य शुल्क समेत जोड्छ । बैंकमा हामी सर्वसाधारणले एक लाख रकम जम्मा गरेमा वर्षभरिको ब्याज एक–दुई हजार आउँछ । यद्यपि, बैंकले ऋणीसँग भने एक लाख कर्जाको ब्याजलगायत अन्य विभिन्न शुल्क गरेर एक वर्षमा दोब्बर उठाउँछ । अनि बैंकको चर्को ब्याज र चलाखीपूर्ण कार्य बुझ्न नसक्ने ऋणीहरु फस्ने गर्छन् ।
उनीहरुले ऋण त एक लाख लिएका हुन्छन् तर बढ्दैबढ्दै दोब्बर–तेब्बर पुग्छ । अनि ऋण तिर्न नसकेपछि बैंकले उसलाई विभिन्न धम्की दिन्छ । कहिले धितो लिलाम गर्ने त कहिले पत्रपत्रिकामा तीन पुस्ता निकाल्ने । पहिला सानो रकम त ऋण लिएको हो नि भनेर घरपरिवारलाई जानकारी समेत नदिएका ऋणीहरु पछि बैंकको यस्ता गतिविधिबाट त्रसित हुन्छन् । कतिपयले त सहन नसकेर आत्महत्या समेत गरेको पाइन्छ ।
तर, बैंकले त ऋणीले आत्महत्या गरेपनि उसको तीन पुस्ता समेतलाई त्यो ऋण तिराउनै लगाउँछ नि । जति सजिलो गरी बैंकले ऋणीका तीन पुस्तालाई समेत त्यो ऋण तिराउन लगाउँछ, त्यति नै गाह्रो हुन्छ बचतकर्ताको मृत्यु भएपश्चात् उसका आफन्तले निक्षेप प्राप्त गर्न । बचतकर्ताको मत्युपछि बैंकले तपाईँ उसको श्रीमति, छोराछोरी हो भनेर मात्र निक्षेप फिर्ता दिँदैन । प्रमाणहरु पेश गर्नुपर्छ । बचतकर्ताको मृत्युको प्रमाणपत्रदेखि हकदाबी गर्न तोकिएको व्यक्तिलाई मात्र त्यो रकम दिइन्छ ।
यतिमात्र नभई प्रमाणपत्र पेश गर्दा समेत रकम पाइँदैन । मृतक बचतकर्ताका आफन्तलाई बैंकले ३५ दिने सूचना निकाल्न लगाउँछ । हकदाबी पेश गर्नका लागि । पत्रिकामा सूचना निकाल्दा लागेको खर्च मृतक बचतकर्ताको आफन्तले नै बेहोर्नुपर्छ । तोकिएको समयभित्र कसैले हकदाबी पेश नगरेमा मात्र बैंकले प्रमाणपत्र हेरेर मृतकका आफन्तलाई रकम दिन्छ ।
फेरि कतिपयले त हकदाबी गर्ने समेत तोकेका हुँदैन । यस्तो अवस्थामा बैंकले सम्बन्धित बचतकर्ताका आफन्तलाई पैसा फिर्ता गर्दैन । र, बैंककै स्वामित्वमा रहन्छ त्यस्तो रकम । बैंक, वित्तिय संस्थाको आफ्नो नीतिनियम छ । किनकि उनीहरुले जनताको पैसाको सुरक्षा गर्नुपर्ने हुन्छ । बैंकको सानो गल्तीले समग्र बैंकिङ क्षेत्रमा असर पर्न सक्छ ।
त्यसैले, बैंकले बचतकर्ताको रकम सम्बन्धित बचतकर्ताबाहेक अरु कसैलाई दिँदैन । तर, पछिल्लो समय बजारमा दुईटा कुराको खुब चर्चा छ । एउटा बैंक खाताबाटै बचतकर्ताको निक्षेप गायब भयो, अर्को ऋणीले महिनैपिच्छे किस्ता तिरेपनि साँबा घट्दैन । अहिले विभिन्न बैंक तथा वित्तिय संस्थाबाट बचतकर्ताको खाताबाटै लाखदेखि करोड रकम गायब भएको घटना बाहिरिएका छन् ।
मानौं, कोही बचतकर्ताले कुनै बैंकमा गएर पाँच लाख रुपैयाँ खातामा जम्मा गर्यो । तीन महिनापछि ऊ त्यो रकम निकाल्न बैंक पुग्छ । तर, बैंक भन्छ, तपाईँको खातामा ५० हजार रुपैयाँ छ । जबकी त्यो बचतकर्ताले खाताबाट एक रुपैयाँ पनि झिकेकै हुँदैन । केही समययता यस्ता घटना बढ्दो क्रममा छ । बैंकमा जम्मा गरेको रकम खाताबाटै एकाएक गायब हुँदा बचतकर्ताहरु त्रसित हुन थालेका छन् ।
कतिपय बचतकर्ताले त खातामा जम्मा गरेको रकम गायब भएपछि बैंकमै झगडा गर्छन् । अनि बैंकका कर्मचारी, मेनेजरहरु तपाईँको पैसा अन्य बैंक वा खातामा जम्मा भएछ भन्दै फिर्ता गर्छन् । बचतकर्ताले अन्य खातामा ट्रान्सफर नै नगरी कसरी रकम अरुको खातामा जान्छ ? यसलाई बैंकको लापरबाही भन्ने कि चलाखीपूर्ण चोरी ? पहिलापहिला बैंकबाट रकम झिकेपश्चात् बाहिर लुटपाट भएको सुनिन्थ्यो ।
तर, अहिले त बचतकर्ताको खाताबाटै रकम गायब हुन थालेको छ । अनि यसलाई के भनेर बुझ्ने हामी सर्वसाधारणले ? अहिले बैंक खाताबाट बचतकर्ताको रकम हराएको मात्र गुनासो छैन, ऋणीले महिनैपिच्छे किस्ता गरेपनि उसको साँबा नघटेको वा तिरेको पैसा पनि गायब हुने गरेको गुनासो पनि उत्तिकै बढेको छ ।
खाताबाटै एकाएक रकम गायब हुन थालेपछि बैंकका बचतकर्ता र ऋणी दुवैलाई रातमा निन्द्रा न दिनमा भोक भएको छ । पछिल्लो समय बैंकले निक्षेपको ब्याजदर घटाइरहेको छ । पहिला नौं प्रतिशत ब्याज दिन्छु भनेर बैंकले पाँच÷दश वर्षका लागि बचतकर्तालाई मुद्दती खातामा रकम जम्मा गर्न लगाउँछ । तर, महिनापछि कर्जा गएन र नाफा भएन भनेर निक्षेपको ब्याज तीन प्रतिशतमा झारेको छ ।
अर्कोतर्फ, ऋणीसँग भने चर्को ब्याजदर असुलिरहेका छन्, बैंकहरु । ऋणीसँग १८ प्रतिशतदेखि ४८ प्रतिशतसम्म ब्याज असुलेका छन् । सेवाशुल्क एक प्रतिशत भनेर तीन प्रतिशत असुल्छन् । ऋण दिँदा समेत घुस खान्छन् । १० लाख ऋण दिएमा एक लाख त घुस नै खान्छन्, बैंकका सञ्चालक, अध्यक्षहरु । अनि धितो एक करोडको राख्न लगाइन्छ ।
ऋणीले तीन किस्ता नतिर्नेबित्तिकै बैंकले पत्रपत्रिकामा उसको तीन पुस्ते निकाल्छ । र, त्यो निकाल्दा लागेको खर्च पनि सम्बन्धित ऋणीबाटै उठाइन्छ । ऋणीले साँबाब्याज तिर्न नसकेपछि बैंकले धितो लिलामी प्रक्रिया अघि बढाउँछ । र, एक करोडको धितो नौं लाख ऋणमै पचाइदिन्छ । यता, ऋणीलाई पहिला १२ पहिला ब्याज भनिन्छ ।
तर, एक महिनापछि ऋणीलाई जानकारी नै नगराई ब्याज बढाएर ४८ प्रतिशतसम्म पुर्याउँछ । बैंकले बचतकर्ता र ऋणी दुवैलाई ठग्दै आइरहेको थियो र अहिले पनि जारी नै छ । हामी बचतकर्ताले बैंकमा निक्षेप राख्दा महिना नमरी ब्याज दिइँदैन । उदाहरणका लागि महिना मर्न दुई दिन बाँकी रहँदै बचत निकालेमा बैंकले ब्याज दिँदैन । र, २८ दिनको ब्याज पनि पचाइदिन्छ ।
उता, ऋणीसँग भने दिनको हिसाबले ब्याज असुलिन्छ । ऋणीले कर्जा चुक्ता गरेको दिनको समेत ब्याज लिइन्छ । धितो नराखी बैंक, वित्तिय संस्थाबाट कर्जा पाइँदैन । तर, बैंकहरु कमिशनको लोभमा ऋणीलाई थाहै नदिई उसको धितो (घरजग्गा, गाडी र सेयर) को बीमा गराइदिन्छन् । अनि बीमा गराउँदा लागेको रकमसहित नवीकरणको समेत पैसा ऋणीबाटै उठाइन्छ । त्यो रकम नतिरी बैंकले धितो फुकुवा गर्दैन ।
सहकारी, लघुवित्त, फाइनान्स र बैंकले सबै जनतालाई ठगिसक्यो । यीनीहरुकै कारण सयौंले आत्महत्या गरेका छन् । लाखौं जनता सडकछाप अवस्थामा पुगेका छन् । तर, राष्ट्र बैंकका गर्भनर महाप्रसाद अधिकारी, अर्थमन्त्री विष्णु पौडेल, प्रधानमन्त्री केपीशर्मा ओली अझै मौन छन् । यसबाट जनताले के बुझ्ने ? अहिले सर्वसाधारण यी तीन जना नै पर्दाभित्र बसेर बैंक, वित्तिय संस्थामार्फत जनता ठगेको बताउँछन् ।
